تاريخ مطبوعات و سانسور در ايران

نوع فایل:ورد

تعداد صفحات:81

اندازه فایل:266کیلوبایت

فهرست مطالب

مقدمه ۷
تاریخ مطبوعات ۷
بند ب: عهد مظفری ۸
از فرمان مشروطه تا پایان حکومت قاجار ۸
بند الف: روزنامههای صدر مشروطه ۸
بند ب: دهه آخر حکومت قاجاریه ۹
تعاریف قانونی مطبوعات ۱۰
بند الف: قوانین اساسی ۱۰
بند ب: قوانین عادی و آییننامهها ۱۱
۱- قوانین مطبوعات پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ۱۱
۲- قوانین مطبوعات بعد از پیروزی انقلاب ۱۱
تشکیل اداره انطباعات دولتی ۱۱
تاسیس اداره سانسور ۱۲
بند الف: تفتیش و بازرسی مطبوعات در زمان ناصرالدین شاه ۱۲
بند ب: تفتیش و بازرسی مطبوعات در زمان مظفرالدین شاه ۱۳
چگونگی نظارت بر مطبوعات از انحلال وزارت انطباعات تا کودتای ۱۲۹۹ ۱۴
بند الف: از طلیعه آزادی مطبوعات تا کودتای شاه و استبداد صغیر ۱۴
بند ب: از پیروزی مجدد مشروطه خواهان ۱۲۸۸ هـ .ق تا کودتای ۱۲۹۹ ۱۵
مطبوعات در دهة ۵۰ (دوران انقلاب و بعد از انقلاب) ۲۰
مطبوعات در دهة ۶۰ ۲۲
مطبوعات در دهة ۷۰ (دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی) ۲۲
دوران طلایی مطبوعات در ایران ۲۲
تعریف و رسالت مطبوعات ۲۳
۱- نظم در انتشار ۲۴
۲- داشتن نام ثابت، تاریخ و شماره ردیف ۲۵
۳- شرائط انتشار فوقالعاده ۲۶
۴- زمینه انتشار ۲۷
رسالت مطبوعات ۲۸
۱- موارد پنجگانه رسالت مطبوعات ۲۸
۲- ضمانت اجرای رسالت مطبوعات ۲۹
حقوق مطبوعات ۳۱
حقوق بیان شده در قانون حقوق بدیهی مطبوعات است ۳۱
آیا حقوق مطبوعات محدود به موارد اعلام شده در قانون است ۳۲
حقوق مطبوعات از دید قانونگذار ۳۳
۱- حق درج نظرات و انتقادات سازنده ۳۴
۲- حق عدم اعمال فشار و سانسور مطبوعات از سوی مقامات دولتی و غیردولتی ۳۵
۳- حق کسب و انتشار اخبار داخلی و خارجی ۳۶
حدود مطبوعات ۳۷
اختلاف متن ماده ۶ قانون مطبوعات با اصل بیست و چهارم قانون اساسی ۳۸
دوبارهگوئی حدود مطبوعات در فصل جرائم ۳۹
موارد اخلال به مبانی اسلام و حقوق عمومی ۳۹
۱- موارد اخلال به مبانی اسلام ۳۹
۲- موارد اخلال به حقوق عمومی ۴۰
۳- موردهائی که مطبوعات از انجام آن منع شدهاند ۴۱
جرائم مطبوعات ۴۳
مفهوم و سابقه جرائم مطبوعاتی در حقوق ایران ۴۴
۱- مفهوم جرم مطبوعاتی و شرط تحقق آن ۴۴
۲- سابقه جرم مطبوعاتی در حقوق ایران ۴۵
تحلیل جرائم مطبوعاتی ۴۷
۱- توهین و افترا و هتک حرمت از اشخاص ۴۷
۲- اهانت به دین مبین اسلام و مقدسات آن ۴۹
۳- اهانت به رهبر یا شورای رهبری و یا مراجع مسلم تقلید ۵۰
۴- افشاء اسرار ۵۰
۵- تهدید ۵۱
۶- انتشار عکس و تصویر و مطالب خلاف عفت عمومی ۵۱
۷- تحریک و تشویق مردم به ارتکاب جرم بر ضد امنیت کشور ۵۱
۸- انتشار نشریه بدون داشتن پروانه ۵۲
۹- تقلید از علامت یا نام نشریهای دیگر ۵۲
نقد و نتیجه ۵۲
چگونگی صدور پروانه انتشار و نظارت بر نشریات ۵۵
شرائط متقاضی و صدور پروانه انتشار ۵۶
شرائط متقاضی ۵۶
شرائط اشخاص حقیقی متقاضی انتشار نشریه ۵۷
شرائط اشخاص حقوقی متقاضی انتشار نشریه ۵۸
کسانی که از داشتن نشریه محرومند ۵۸
شرائط صدور پروانه انتشار ۵۹
شرائط صدور پروانه انتشار برای اشخاص حقیقی ۵۹
شرائط صدور پروانه برای اشخاص حقوقی ۶۰
شرائط صدور مجوز انتشار برای سازمانهای آزادیبخش اسلامی کشورهای دیگر ۶۰
شرائط انتشار نشریات داخلی سازمانها، موسسات و شرکتهای دولتی یا خصوصی ۶۱
شرائط انتشار نشریات دولتی ۶۱
نقد و نتیجه ۶۲
خلط دو مفهوم مسئولیت نشریه و امتیاز نشریه ۶۲
عدم تناسب میان صلاحیت علمی و نوع نشریه مورد تقاضا ۶۳
چه کسانی خدمتگزاران تبلیغاتی رژیم گذاشتهاند؟ ۶۴
عدم هماهنگی منطقی در عبارات ماده ۱۵ آئیننامه اجرائی قانون مطبوعات ۶۵
هیات نظارت بر مطبوعات ۶۶
اعضاء هیات نظارت ۶۷
چگونگی تشکیل جلسات و تصمیمگیری هیات ۶۸
وظایف هیات نظارت ۶۸
۱- رسیدگی به درخواست صدور پروانه و تشخیص صلاحیت متقاضی و مدیرمسئول ۶۹
۲- رسیدگی به «موارد تخلف نشریات» ۷۰
نقد و نتیجه ۷۱
مفهوم تشخیص صلاحیت متقاضی ۷۱
در صورت رد تقاضای انتشار نشریه تکلیف متقاضی روشن نیست ۷۳
رسیدگی به «موارد تخلف نشریات» بدون حضور هیات منصفه خواهد بود ۷۴
سازمان اداری و شرح وظایف دستگاه فعلی ناظر بر مطبوعات ۷۵
وظایف راجع به نظارت بر مطبوعات ۷۵
معاونت امور مطبوعاتی و تبلیغاتی ۷۶
اداره کل مطبوعات داخلی ۷۸
۱- وظایف ۷۸
نتیـــــجه ۷۹
چند پیشنهاد ۸۰
فهرست منابع ۸۱

تاریخ مطبوعات

عهد ناصری

آغاز تاریخ مطبوعات به معنای اعم را در ایران، باید از سال ۱۲۳۲ هـ .ق که نخستین اثر چاپی از کتاب در تبریز پدید آمد و یا به طور اخص از سال ۱۲۵۳ هـ .ق دانست که روزنامه میرزاصالح در تهران انتشار یافت١. اولین روزنامه ایران به نام کاغذ اخبار از سال ۱۲۵۳ هـ .ق تا چند سال بعد به طور نامنظم و به فاصله­های طولانی چند شماره منتشر شد، در سال ۱۲۶۷ هـ .ق میرزا تقی خان وقایع اتفاقیه را منتشر کرد، از شماره ۴۷۲ به نام روزنامه دولت علیه ایران موسوم گردید.

سپس این میرزا حسین خان مشیرالدوله بود که در زمان تصدی وزارتخانه­های عدلیه و جنگ، روزنامه­های علمیه و نظامیه را منتشر کرد که هر دو از روزنامه­های خوب آن عهد محسوب می­گردند ـ در روزنامه نظامیه سه موضوع خاطرنشان شده بود که بی­سابقه بود قید غیردولتی بودن نشریه، درخواست شرکت مردم در تحریر مقالات ـ و تشکیل هیات تحریریه ـ روزنامه نظامی به طور هفتگی انتشار می­یافت ولی عمر آن به دو سال نکشید و تعطیل شد، مشیرالدوله به انتشار یک روزنامه دوزبانه به نام وطن هم دست زند که امورات آن قرار بود توسط بارون دونرمان بلژیکی انجام شود و امتیاز هم به نام او صادر شد اما این روزنامه فقط یک شماره منشتر شد و شاه از مطالب آن دلگیر شده و دستور تعطیلی آن را صادر کرد.

بعد از تهران و شیراز و تبریز و اصفهان که صاحب روزنامه شدند نمی­توان از ذکر نام ارومیه چشم پوشید. البته در این شهر تا پیش از نهضت مشروطه روزنامه­ای به زبان فارسی اعم از دولتی یا ملتی انتشار نیافت اما به اعتبار انتشار یک نشریه مذهبی عیسوی از طرف مبلغین مذهبی آمریکائی به زبان سُریانی برای آشوری­های تغییر مذهب داده از نسطوری به پرتستانی در ارومیه به نام «زاراریت باهرا» به معنی فروغ روشنائِی، ارومیه را باید شهر پنجم ایران از نظر روزنامه­نگاری دانست.

بند ب: عهد مظفری

در زمان مظفرالدین شاه که از ۱۳۱۴ هـ .ق تا ۱۳۲۴ هـ .ق به طول انجامید علاوه بر روزنامه­های دوران پیشین، دهها روزنامه هفتگی و ماهیانه و روزانه انتشار یافت که معروف­ترین آنها دو روزنامه تربیت و ادب بود که اولی در تبریز و مشهد و تهران و دومی فقط در تهران به طور متوالی انتشار یافت، روزنامه­های این دوره بیش از جرائد دوران ناصرالدین شاه از آزادی گفتار و وسعت حوزه بحث برخوردار بودند.

از فرمان مشروطه تا پایان حکومت قاجار

بند الف: روزنامه­های صدر مشروطه

در زمانی که فرمان مشروطیت صادر شد، در تهران نشریه­های ایران، اطلاع، تربیت، ادب، شاهنشاهی، مجموعه اخلاق و در تبریز حدید، کمال و در بوشهر مظفری منتشر می­شد. در شوال ۱۳۲۴ هـ .ق پس از صدور فرمان مشروطه سه نشریه به طبع رسید ابتدا روزنامه مجلس در تهران که امتیاز آن طی دست­خط شاه به میرزا محسن صدرالعلماء داده شد، این روزنامه که در زیر نام خود عبارت جدید «به کلی این روزنامه مطلق و آزاد است» را داشت.

با آغاز سال ۱۳۲۵ هـ .ق ـ کمتر از یک ماه از شروع زمامداری محمدعلی شاه می­گذشت. در این سال به واسطه انحلال وزارت انطباعات ناگهان ۹۹ نشریه وارد صحنه نشر کشور شدند.

مطبوعات این سال و چند سال بعد نسبتاً در خدمت حرکت اجتماعی بودند و صحنه انعکاس اندیشه­ها و عقاید مختلف مردم محسوب می­گردیدند ـ سبک نگارش جدید ـ نثر روان و قابل فهم و بیان افکار به زبان ساده نیز موجب شده بود تا این نشریات حمایت عامه مردم را بدست آورند.

مقاله­های مختلف روزنامه­نگاران علیه محمدعلی شاه که به اعلام جرم وی علیه مدیران مطبوعات  می­انجامید، همین امر باعث توقیف مطبوعات شد و روزنامه­نگاران مخالف شاه به حبس افتادند.

پس از سقوط محمدعلی شاه، احمد شاه به جای وی نشست و کشور توسط نائب­السلطنه اداره می­شد. روزنامه­نگاران مهاجر به کشور بازگشتند و در عرصه روزنامه­نگاری ایران رونقی پدیدار شد مجلس، تهران، ندای وطن، مظفری، انجمن اصفهان، حبل­المتین و چند نشریه دیگر فعالیت خود را از سر گرفتند، چند نشریه از جمله نجات، شرق، ایران نو و پلیس ایران و … نیز از جمله نشریاتی بودند که در سال ۱۳۲۷ پس از خلع محمدعلی شاه منتشر شدند و مطبوعات ایران وارد مرحله تازه­ای شدند.

بند ب: دهه آخر حکومت قاجاریه

براساس ضبط نویسندگان تاریخ مطبوعات از ۱۲۵۲ ق = (۱۲۱۵ش) تا ۱۳۰۴ش یعنی آغاز سلطنت پهلوی بیش از ۹۸۳ نشریه ادواری که ۱۷۹ نشریه نام اصلی و نام فرعی داشته­اند و بیش از ۹۰ شب­نامه در ایران منتشر شده است همچنین بیش از ۱۳۰ نشریه فارسی­زبان در خارج از کشور انتشار یافته است، ۱۳۸ نشریه از مجموع این نشریات در طول ۹۰ سال زبان احزاب، گروه­ها، جمعیت­ها، انجمن­ها و اتحادیه­های دولتی بوده­اند، ۱۳۹ نشریه در شکل مجله منتشر شده­اند، و در بعد از مشروطیت بدون احتساب سال ۱۳۰۴، سال ۱۳۲۵ ق با ظهور ۹۹ نشریه پربارترین سال و سال ۱۳۲۱ق با انتشار ۱۴ نشریه فقیرترین سال به لحاظ تعداد است از این نشریات برخی عمر کوتاهی داشته­اند ـ برخی طفل یک روزه بوده­اند ـ تعدادی سالیان دراز دوام آورده­اند ـ و پاره­ای هرازگاهی به تعطیلی کشیده شده­اند و دوباره انتشار یافته­اند.

تعاریف قانونی مطبوعات

بند الف: قوانین اساسی

۱- قانون اساسی مشروطه: اصل ســیزدهم قانون اســاسی مشـروطه چنین اشــعار می­داشــت: … عموم

روزنامجات مادامیکه مندرجات آنها مخل اصلی از اصول اساسیه دولت و ملت نباشد مجاز و مختارند که مطالب مفیده عام­المنفعه را … به طبع رسانیده و منتشر نمایند و اگر کسی در روزنامجات و مطبوعات برخلاف آنچه ذکر شد و به اغراض شخصی چیزی طبع نماید یا تهمت و افترا بزند قانوناً مورد استنطاق و محاکمه و مجازات خواهد شد.١

هر چند در این اصل تعریف به خصوصی از مطبوعات رائه نشده اما آمدن واژه مطبوعات به         دنبال روزنامجات نشان می­دهد که مراد از مطبوعات معنی اعم آن است یعنی هر آنچه طبع و چاپ     می­شود.

۲- قانون اساسی جمهوری اسلامی: اصل یکصد و بیست و چهارم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز به مطبوعات اختصاص دارد و اشعار می­دارد، نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند، مگر آنکه محل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشند، تفضیل آن را قانون معین می­کند.٢

از آن جائی که در هیچ کدام از اصول دیگر قانون اساسی اشاره­ای به کتاب و دیگر مواد نوشتاری نشده است علی­القاعده باید منظور از نشریات و مطبوعات در قانون اساسی، کلیه مواد چاپی اعم از روزنامه­ها، مجلات، کتب و غیره باشد به خصوص که در اصل یکصد و شصت و هشتم قانون اساسی رسیدگی به جرائم سیاسی و مطبوعاتی را علنی و با حضور هیأت منصفه اعلام نموده است. در این صورت چنانچه منظور قانون اساسی از مطبوعات صرفاً مجلات و نشریات با همان تعریفی که قانون مطبوعات از آن به دست می­دهد باشد، تخلفات و جرائم ناشی از چاپ و انتشار کتب و دیگر مواد چاپی لزوماً در محاکم دادگستری و با حضور هیات منصفه و به طور علنی مورد رسیدگی قرار نخواهند   گرفت.

بند ب: قوانین عادی و آیین­نامه­ها

۱- قوانین مطبوعات پیش از پیروزی انقلاب اسلامی

اولین قانون مطبوعات ایران مصوب محرم ۱۳۲۶ هـ .ق واژه مطبوعات را به معنای اعم آن به کار برده است و از این واژه کتب «و روزنامجات» را مراد کرده است. فصل دوم و سوم این قانون به ترتیب به «طبع کتب» و «روزنامجات مقرره» اختصاص دارد به عبارت دیگر از نظر این قانون مطبوعات به دو قسم اصلی بخش شده­اند کتب و روزنامجاب. و با عنایت به اینکه در برخی مواد این قانون از اوراق چاپی دیگر نیز اسم برده شده است، می­توان نتیجه گرفت که این قانون ناظر بر کلیه مواد مکتوبی بوده است که از چاپ خانه خارج شده و منتشر می­شده­اند.

۲- قوانین مطبوعات بعد از پیروزی انقلاب

قانون مطبوعات مصوب شورای انقلاب مورخ ۲۰ مرداد ۵۸ نیز همان تعریف را از مطبوعات به دست می­دهد با این تفاوت که خصوصیات منظم بودن، انتشار در مواقع معین و نیز داشتن نام ثابت و تاریخ و شماره و شماره ردیف را در ابتدای تعریف آورده است.

تشکیل اداره انطباعات دولتی

در سال ۱۲۸۰ هـ .ق امور مربوط به انتشار روزنامه دولتی و چاپ و تکثیر کتاب و دیگر نشریات که در چارچوب وزارت نوبنیاد علوم پراکنده بود در «اداره انطباعات» دولتی گردآوری شد و صنیع­الملک به ریاست آن برگزیده شد، تا به آنها خاطرنشان سازد تا از انتشار جزوه­ها، کتاب­ها و سایر امور چاپی که برخلاف «آداب ملی و علیه دولت» است جداً خودداری ورزند، به عبارت دیگر متن این فرمان نوعی نظارت بر مواد چاپی را اعلام می­کرد، حتی شاه با انتشار نشریه دوزبانه وطن خشمگین شد و دستور داد همه نسخه­های نشریه جمع­آوری شود.

در ادامه سیاست­های بازبینی و نظارت در سال ۱۲۹۶ هـ .ق کنت دومونت فرت «ایتالیائی» رئیس نظمیه رژیم ناصرالدین شاه مسئول تنظیم قوانین جزائی می­شود. این آئین­نامه که به کتابچه قانون جزائی کنت معروف است با کلی­گوئی­های معمول و مرسوم، برای مطبوعات نیز دستورالعمل­های خاصی را تنظیم می­نماید. بدین ترتیب آئین­نامه جزائی کنت نخستین قانون رسمی ممیزی و نظارت مطبوعات، بازرسی و تفتیش قلم و بیان تلقی می­گردد که با توشیح شاه پشتوانه قانونی و رسمی پیدا می­کند. در بخشی از این قانون آمده است: «… کسی که کتابی انتشار دهد که بر ضد مذهب یا دولت و ملت بوده باشد از پنج ماه الی پنجسال حبس خواهد شد … کسی که جسارت نموده در ضد پادشاه اعلانات در کوچه بچسباند، هرکس بوده باشد و همچنین مخالف مردم، حرکتی کرده و اذیت برساند، برحسب تقصیر او از یکسال الی پنجسال حبس خواهد شد.

«… کسی که برخلاف پادشاه یا خانواده سلطنت حرف بزند … یا تحریک بد در نظر داشته باشد بعد از تحقیق و ثبوت از یکسال الی پنجسال به درجه تقصیرات با زنجیر محبوس خواهد شد.

تاسیس اداره سانسور

بند الف: تفتیش و بازرسی مطبوعات در زمان ناصرالدین شاه

هنوز قاعده­ای وجود نداشت تا این که به دنبال انتشار رساله هجوی که یکی از ایرانیان مقیم هندوستان در انتقاد از شخص شاه نوشته، تشکیل و تاسیس اداره «سانسور»١ به رسم کشورهای اروپائی را عرضه داشت و بالاخره در تاریخ پنجشنبه نوزدهم ربیع­الثانی ۱۳۰۲ هـ .ق رسماً تولد «اداره سانسور» در ایران اعلام می­گردد.

بند ب: تفتیش و بازرسی مطبوعات در زمان مظفرالدین شاه

اولین روزنامه غیردولتی که به صاحب امتیازی و مدیریت محمدحسین خان فروغی ذکاءُالملک منتشر گردید. اما همه این روزنامه­ها به شدت اسیر چنگال تفتیش و بازبینی وزارت انطباعات بودند، در واقع مطبوعات غیردولتی، صورتی دیگر از بازرسی را با خود به همراه آورد زیرا نظارت و بازرسی مطالب روزنامه­های دولتی به لحاظ این که با مدیریت مستقیم وزارت انطباعات در تهران و در شهرستانها زیر فرمان حاکمان ولایات انتشار می­یافت بسیار آسان و ساده بود اما تفتیش و بازرسی مطبوعات غیردولتی روز به روز دشوارتر می­شد، لذا توقیف و به تعطیلی کشانیدن مطبوعات غیردولتی داخلی مشخصه تازه نظارت و ممیزی مطبوعات پس از ناصرالدین شاه است.

از آغاز پادشاهی مظفرالدین شاه تا برقراری نظام مشروطه یازده سال طول کشید و در طول این مدت دو دوره نسبتاً متضاد بر مطبوعات ایران گذشت، نخست سالهای صدارت امین­السلطان و عین­الدوله که هر دو میدان کار را بر مطبوعات به شدت تنگ کردند و دوران تاریک فشار و خفقان و توقیف و دستگیری روزنامه­نگاران بود و دوم دوره کوتاه حدوداً یک ساله صدرات میرزاعلی خان امین­الدوله که مطبوعات تا حدودی توانستند نفس بکشند. با برکناری امین­الدوله و صدارت مجدد امین­السلطان (اتابک اعظم) بار دیگر دستگاه بازرسی و تفتیش مطبوعات رونق گرفت. توقیف سراسری موجه می­شوند و سرکوب فکری به گونه­ای می­شود که حتی مطالعه روزنامه در تهران به عنوان این که «برای بابیها تبلیغ می­شود و ایجاد فساد می­کند» جرم محسوب می­شود و روزنامه ادب که بوسیله میرزاصادق خان ادیب­الممالک به صورت هفتگی در تهران انتشار   می­یافت به علت آن که «… نویسنده آن از حدود خویش تجاوز نموده ـ مقالاتی می­نویسد که مشتمل بر الفاظ منفور سلطنت است از قبیل، مشروطه و جمهوری و آزادی و مساوات و برابری … به دستور مستقیم عین­الدوله توقیف می­گردد.١

پس از مشروطه اولین روزنامه تحت عنوان مشروطه­خواهان مجلس بدون مجوز اداره انطباعات منتشر شد و لقب اولین روزنامه آزاد به روزنامه مجلس تعلق گرفت. صدور مجوز، تصویب اساسنامه (قانون اساسی) و انتشار اولین روزنامه آزاد از دستاوردهای مطبوعاتی انقلاب مشروطه بود.